اختلالات ادراکفرایند تبدیل محرک فیزیکی به اطلاعات روان‌شناختی؛ فرایند روانی که در آن محرک حسی به آگاهی آورده می‌شود، ادراک نام دارد. به عبارت دیگر درک، عملی است که در ضمن آن احساساتی که به وسیله محرک‌های حسی به وجود می‌آیند، برای شخص معنی و مفهوم پیدا می‌کند. [۱]
محمود ایروانی و محمدکریم خداپناهی، روانشناسی احساس و ادراک، تهران، سمت، ۱۳۸۱، چاپ یازدهم، ص۱۰.
اختلال ادراکی، خاص بیماران روانی نیست و در افراد عادی نیز مشاهده می‌شود. توهم و خطاهای ادراکی، عمده‌ترین اختلالات ادراکی هستند. فهرست مندرجات۱.۱ - توهم پیش‌خواب ۱.۲ - توهم پس‌خواب ۱.۳ - توهم شنوایی ۱.۴ - توهم بینایی ۱.۵ - توهم بویایی ۱.۶ - توهم چشایی ۱.۷ - توهم لمسی ۱.۸ - توهم جسمی ۱.۹ - توهم لی‌لی‌پوتی ۱.۱۰ - توهم هماهنگ با خلق ۱.۱۱ - توهم ناهماهنگ با خلق ۱.۱۲ - توهم‌زدگی ۱.۱۳ - حس‌آمیزی ۱.۱۴ - پدیده دنباله‌دار ۱.۱۵ - توهم آمرانه ۱.۱۶ - توهم بازتابی ۱.۱۷ - توهم اکستراکامپین ۱.۱۸ - توهم سایکوموتور ۱.۱۹ - توهم کندی حرکات ۱.۲۰ - توهم منفی ۲ - خطای ادراکی illusion ۲.۱ - خطای ادراکی عاطفی ۲.۲ - خطای ادراکی کلامی ۲.۳ - خطای ادراکی تصویری ۳ - اختلال در تصویر بدن ۴ - پدیده عضو خیالی ۵ - آشفتگی‌های مرتبط با اختلال شناختی ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - توهم و انواع آنتوهم hallucination، ادراک حسی غلط که در ارتباط با محرک‌های خارجی واقعی نیست. تجربه توهمی ممکن است تعبیر هذیانی بشود یا نشود. [۲]
دادستان، پریرخ، روانشناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ج۲، ص۴۰۰.
۱.۱ - توهم پیشخوابتوهم پیش‌خواب hypnogogic hallucination ادراک حسی غلط در لحظه به خواب رفتن؛ عموما بیمار‌گونه در نظر گرفته نمی‌شود. ۱.۲ - توهم پسخوابتوهم پس‌خواب hypnopompic hallucination ادراک حسی غلط در لحظه بیدار شدن؛ عموما بیمار‌گونه در نظر گرفته نمی‌شود. [۳]
بنیامین کاپلان و ویرجینیا سادوک، خلاصه روانپزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، تهران، شهرآب، ۱۳۸۴، چاپ دوم، ج۲، ص۴۰۶.
۱.۳ - توهم شنواییتوهم شنوایی Auditory hallucination ادراک اشتباهی صدا، معمولا صدای انسان، اما همچنین ممکن است سر و صداهای دیگر از قبیل موسیقی نیز باشد. شایع‌ترین توهم در اختلالات روان‌پریشی است. [۴]
آزاد، حسین، آسیب‌شناسی روانی، تهران، بعثت، ۱۳۷۷، چاپ اول، ج۲، ص۱۴۰.
۱.۴ - توهم بیناییتوهم بینایی Visual hallucination ادراک غلط شامل تصاویر شکل‌دار (مثل اشخاص) و تصاویر بی‌شکل (مثل جرقه‌های نورانی) می‌شود. در اختلالات ناشی از موارد طبی شایع‌تر است. ۱.۵ - توهم بویاییتوهم بویایی Olfactory hallucination ادراک غلط بو، در اختلالات عضوی شایع‌تر است. ۱.۶ - توهم چشاییتوهم چشایی Gustatory hallucination ادراک غلط مزه از قبیل مزه ناخوشایند که توسط صرع ایجاد می‌شود. در اختلالات عضوی شایع‌تر است. ۱.۷ - توهم لمسیتوهم لمسی Tactile hallucination ادراک غلط لمس یا حس سطحی، آن‌چنان که در عضو قطع شده (عضو خیالی Phantom limb) می‌باشد؛ احساس خزیدن بر روی یا زیر پوست (توهم لمس حشره formication) [۵]
دادستان، پریرخ، روانشناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ج۲، ص۴۰۰.
۱.۸ - توهم جسمیتوهم جسمی Somatic hallucination ادراک غلط وقوع اتفاقاتی داخل بدن یا روی بدن، اغلب ریشه احشایی دارد. [۶]
دادستان، پریرخ، روانشناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ج۲، ص۴۰۰.
۱.۹ - توهم لیلیپوتیتوهم لی‌لی‌پوتی Liliputian hallucination ادراک غلطی که در آن، اشیاء به صورت کوچک‌شده دیده می‌شود. [۷]
پورشریفی، حمید، روانشناسی بالینی، تهران، سنجش، ۱۳۸۲، چاپ اول، .
۱.۱۰ - توهم هماهنگ با خلقتوهم هماهنگ با خلق hallucination Mood-congruent توهمی که محتوای آن با خلق افسرده یا شیدایی (مثلا در افسردگی، توهمات حاوی مایه‌های گناه، استحقاق عقوبت یا بی‌کفایتی است و در شیدایی، توهمات حاوی مایه‌های ثروت و قدرت هنگفت است) همخوان می‌باشد. ۱.۱۱ - توهم ناهماهنگ با خلقتوهم ناهماهنگ با خلق hallucination Mood-incongruent توهمی که محتوای آن با خلق افسرده یا شیدایی همخوان نیست. ۱.۱۲ - توهمزدگیتوهمزدگی hallucinosis توهماتی که اغلب شنوایی هستند و با سوء مصرف مزمن الکل همراه می‌باشند. در توهم‌زدگی، توهمات در یک زمینه حالت حسی روشن اتفاق می‌افتد. ۱.۱۳ - حسآمیزیحسآمیزی synesthesia ایجاد شدن احساس یا توهم به وسیله حس دیگر؛ به عنوان مثال صدا دیده می‌شود. ۱.۱۴ - پدیده دنبالهدارپدیده دنباله‌دار (یدک‌کشی) Trailing phenomenon نابهنجاری ادراکی همراه با دارو‌های توهم‌زا که در آن، اشیاء متحرک به عنوان یک‌سری تصاویر مجزا و منفصل به نظر می‌رسند. [۸]
بنیامین کاپلان و ویرجینیا سادوک، خلاصه روانپزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، تهران، شهرآب، ۱۳۸۴، چاپ دوم، ج۲، ص۴۰۶.
۱.۱۵ - توهم آمرانهتوهم آمرانه hallucination command ادراک غلط دستور که شخص ممکن است احساس الزام و غیرقابل مقاومت در اطاعت از دستور داشته باشد. ۱.۱۶ - توهم بازتابیتوهم بازتابی reflex hallucination عبارت است از برداشت حسی غلط، ناشی از تحریک حسی یک منطقه حسی متفاوت و دور. مثلا ممکن است شخص صدای سرفه فرد دیگر را صدای سرفه خود احساس کند. ۱.۱۷ - توهم اکستراکامپینتوهم اکستراکامپین hallucination Extracampine توهمی که در خارج از میدان عمل یک عضو حسی پیدا می‌شود. مثلا بیمار ممکن است شیطان را در پشت سر خود مشاهده کند. ۱.۱۸ - توهم سایکوموتورتوهم سایکوموتور hallucination Psycho motor در این توهم، بیمار احساس می‌کند که برخی از اندام‌های بدن تغییر محل داده‌اند. مثلا احساس کند گوش او در کف دستش قرار گرفته است. ۱.۱۹ - توهم کندی حرکاتتوهم کندی حرکات hallucination Slow motor در این توهم، بیمار در حرکات خود کندی همه‌جانبه‌ای احساس می‌کند و وقتی سعی می‌کند به حرکات خود سرعت دهد، کندی بیشتری احساس می‌کند. ۱.۲۰ - توهم منفیتوهم منفی Negetive hallucination در این حالت، شخصی که سیستم عصبی او از نظر فیزیولوژی سالم است از درک یک محرک واقعی ناتوان است. به عبارت دیگر با وجود محرک، آن را درک نمی‌کند. چنین پدیده‌ای را در حالت هیپنوتیزم نیز می‌توان ایجاد کرد. ۲ - خطای ادراکی illusionادراک غلط یا تفسیر غلط محرک‌های حسی واقعی خارجی، خطای ادراکی نامیده می‌شود. [۹]
مان، نرمان، اصول روانشناسی، ترجمه محمود ساعتچی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۲، چاپ دوم، ص۵۵۱.
این خطا لزوما به دلیل سایکوپاتولوژی نیست و در افراد نرمال که نقصی در اعضاء حسی دارند و نیز بر طبق قوانین فیزیکی (مانند شکست نور) دیده می‌شود. خطای ادراکی مربوط به اختلالات روانی، از خطای ادراکی اعضاء حسی متمایز است و به سه گروه عاطفی، کلامی و تصویری تقسیم می‌شود. ۲.۱ - خطای ادراکی عاطفیخطای ادراکی عاطفی Affective illusion این خطا تحت تاثیر عواطف و هیجانات قوی مثل ترس ظاهر می‌شود. در چنین حالتی به عنوان مثال، ممکن است پرده توری پنجره به صورت اسکلت به نظر برسد. ۲.۲ - خطای ادراکی کلامیخطای ادراکی کلامی Verbal illusion این خطا به صورت درک اشتباهی و عوضی معنا و مفهوم سخنان افراد اطراف بیمار یا گفته‌های رادیو و تلویزیون ظاهر شود. ۲.۳ - خطای ادراکی تصویریخطای ادراکی تصویری Paraidolic illusion نوعی اختلالات درک هستند که در آنها تصویر واقعی به شکل دگرگون‌شده و خیالی ظاهر می‌شود. علاوه بر سه شکل اساسی خطای ادراکی در بیماران روانی، چند پدیده مرتبط با اختلالات ادراکی وجود دارد که به توضیح آنها می‌پردازیم. ۳ - اختلال در تصویر بدناختلال در تصویر بدن illusion Bady image اختلال در تصویر بدن در بیماری‌های عصبی و نیز بیماری‌های جسمانی مختلف دیده می‌شود. زمانی که بیمار احساس می‌کند به علت درد یک یا چند عضو از بدن سنگین‌تر یا بزرگ‌تر از معمول شده است، به آن حالت بزرگ‌اندامی (Hyperschematia) می‌گویند و حالت عکس آن کوچکی اندام (Hyposchematia) نامیده می‌شود. برخی از مواقع دگرگونی و مسخ در اعضاء احساس می‌شود که به آن مسخ عضو (Dyschematia) می‌گویند. این حالت بیشتر در دلیریوم دیده می‌شود. ۴ - پدیده عضو خیالیپدیده عضو خیالی Phantom phenomena نوعی اختلال در تصویر بدن که در آن، عضو قطع شده پس از جدا شدن از بدن، پیوسته به‌اندام درک می‌شود و گاهی بیمار احساس سوزش، خارش، درد و... در اندام قطع شده می‌کند. ۵ - آشفتگی‌های مرتبط با اختلال شناختی• ادراک‌پریشی agnosia ناتوانی در شناخت و تفسیر معنی تاثیرات حسی. • ادراک‌پریشی بدنی agnosia somatognosia ناتوانی شخص برای تشخیص قسمتی از بدن خود (ادراک‌پریشی اندامی نیز نامیده می‌شود). • ادراک‌پریشی نقیصه‌ای agnosia anosognosia ناتوانی شخص نسبت به شناخت نقیصه عصب‌شناختی که برای وی اتفاق افتاده است. • ادراک‌پریشی بصری agnosia visual ناتوانی در شناخت اشیاء یا افراد. • ادراک‌پریشی چهره‌ای agnosia prosopagnosia ناتوانی در شناخت چهره‌ها. • ادراک‌پریشی همزمان agnosia simultagnosia ناتوانی درک بیش از یک جز در میدان دید در هر زمان یا ناتوانی ادغام اجزاء در یک کل. • ادراک‌پریشی لمسی agnosia astereognosis ناتوانی در شناخت اشیاء با لمس. [۱۰]
بنیامین کاپلان و ویرجینیا سادوک، خلاصه روانپزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، تهران، شهرآب، ۱۳۸۴، چاپ دوم، ج۲، ص۴۰۷.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اختلالات ادراک»، تاریخ بازیابی ۹۷/۱۱/۳۰. |